Page 49 - Ponad słowami kl.1

KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE 99

w wyniku udźwięczniającego wpływu głoski [b] słychać w tym wyrazie dźwięczne [ź] zamiast r
bezdźwięcznego [ś]. Zapis podyktowany zasadą morfologiczną sprawia, że łączymy wyraz
prośba z pokrewnym wyrazem prosić, a wyraz zabawka uważamy za spokrewniony z zabawa
czy bawić się.
Zasada historyczna, czyli piszemy zgodnie z tradycją

Dotyczy ona zapisu głosek raz jako rz, h i ó, a innym razem – jako ż, ch i u. Zgodnie z tradycją
zapisujemy w określony sposób wyrazy, takie jak: chór, góra, duży, harcerz, rzecz, żmija,
żona. Można to uzasadnić tylko wtedy, kiedy sięgniemy do historii języka i odtworzymy prze-
bieg procesów fonetycznych, które kiedyś zaszły w języku.
Zasada konwencjonalna, czyli piszemy, bo tak się umówiliśmy

Zasada ta odnosi się m.in. do pisowni łącznej i rozdzielnej, pisowni wyrazów z łącznikiem
(dywizem) oraz stosowania wielkich i małych liter. Jest to wynik umowy społecznej (konwen-
cji). W pewnym momencie językoznawcy ustalili na przykład to, że określone grupy wyrazów
(w tym nazwy państw albo miast czy imiona i nazwiska) będziemy zapisywać wielką literą,
a przeczenie nie będzie zapisywane raz rozdzielnie (m.in. z czasownikami), a innym razem –
łącznie (m.in. z przymiotnikami).

Ogólne zasady fonetyczne Przykłady
fonetyczna Każdej głosce odpowiada zawsze ten sam
znak graficzny. Piszemy tak, jak słyszymy: kot,
domek, trawa, woda, głowa.
morfologiczna W wyrazie zgrzewka słyszymy głoskę [f] –
[zgrzefka], ale piszemy zgrzewka – z literą w,
bo głoska [w] występuje w dopełniaczu tego
wyrazu (zgrzewki) i w wyrazach pokrewnych,
np. zgrzewać.
historyczna Piszemy zgodnie z tradycją: król, żmija, rzeka.
Taki zapis jest śladem procesów fonetycz-
nych, które zaszły w języku w przeszłości. Za-
sada dotyczy użycia liter ó/u, rz/ż i h/ch.
konwencjonalna (umowna) Według ustalonych zasad piszemy łącznie np.
niebezpieczeństwo, pisałby, ale rozdzielnie nie
mówić, trzeba by. Zasada ta obejmuje także
m.in. reguły dotyczące użycia wielkich i ma-
łych liter.

Po przeczytaniu

1. Które podstawowe zasady pisowni regulują zapis podanych wyrazów?
a) biało-czerwony, Wielkanoc, poszedłbym c) hełm, rzeka, córka
b) rybka, staw, twój d) komin, mowa, pismo
2. Podaj inne niż wymienione w tekście przykłady szczegółowych reguł ortogra-
ficznych reprezentujących zasadę konwencjonalną. Każdą z tych reguł zilustruj
odpowiednim wyrazem.